Manuel
Bolom
Skeval
Ti xojobal ik’limane tskevta sk’ejimol jkot mut ta te’
junto xojtikin sk’ejimol ta sjunlej kuxlejal.
Ta xabun xi’el,
Yu’un van tas mala ak’ pertonal.
Ti mute ta snabe sjam smelol. Jujun lok’ombail xojtikin.
Ti o’une tsots chkai ta jsabe sjam smelol kuxlejal
Ti snopel ku’une ta jok’an ta taki te’
xta’el chkil k’alal chkabetik ats’an ti Chone.
Iluminarse
La luz del alba ilumina al canto de un pájaro en el árbol
canta como si lo supiera todo clarisamente la vida.
Me causa miedo,
tal vez esperando una piedad.
El pájaro lo comprende todo. Cada símbolo le es claro.
Yo descifro la vida con cansancio
mi pensamiento lo cuelgo de un árbol seco
y lo miro retorcerse cuando se le pone sal al gusano.
Jkot mut
La stsakik jkot k’an ch’ut mut li sob ik’liman li’e
k’uchel tsak yanal te’
jyom ik’
jop lum.
Jech chalik ti mol me’eletike stsakik o no’ox mut tsolok’esbil sk’ejoj xchi’uk svaech.
Jech uk ti keremetike
tslok’esbik yok’ xchi’uk st’umt’unal yo’nton.
Ta jbik’ital Kiloj jkot mut ta snutial yanal te’ xchi’uk ta snopbenal
muyuk junuk belta jlokessojbe snoal sk’ejimol
Jk’an ko’nton ta jtsak ti k’an ch’ut mute yu’un ta jk’elbe sbonil yok’
ti stubta sk’ejimole
ti xe sk’elel yu’une.
Jchuvejun skuyojukun.
Chik’opoj yu’un ta jlantsajti k’uxulale
xchi’uk ta xi lo’ilaj ta stojol ti yavanel kok’e
ta ak’obal ta jvachinta jba ta mut
ta ik’ tstij stso’op mutetik
xchi’uk ik’
ta jk’el k’usi ta jpas.
Un pájaro
Esta mañana han atrapado un pájaro k’an ch’ut
como se atrapa una hoja
un ramo de viento
un grumo de tierra.
Dicen que los Abuelos atrapaban pájaros para liberar su canto y su sueño.
También los niños
pero sacándoles la lengua y el latido.
En la infancia he sorprendido un pájaro en la red de hojas y memorias
pero jamás le he sacado el ritmo de su canto.
Estoy tentado atrapar el pájaro k’an ch’ut para ver el color de su lengua
el escupitajo de su canto
el vómito de su mirada.
Me van a decir que estoy loco.
Hablare para aliviar el punzante dolor
y sentiré la obligación de dialogar acerca de los gritos de mi lengua
de las noches que me sueño pájaro
del aire que traquetea nidos de pájaro
con el viento
a ver que hago.
Viletel
Ti me chal ko’nton ta jam ti jsate
Oy me xu’ k’usi xk’ot ta pasel:
ti xjavaek’eletike tas von ta sak pak’an vinajel chvinaj ti chtalxa ti ch’ul o’e.
Jk’el jba vinikun,
ta xkak’ jba ta yaxinal ste’el sjelavel k’ak’al
ja’ chat k’onton ti mu spixun sjunlej yanale,
ti javaek’el mutetike xviletik ta yaxaltik xchi’uk ta na’etik,
lay xame snikik
ti ch’ul te’etike
laj xa me sten
ti ch’ul chobtiketike
ti ch’ul ts’unubetike
ti snopbenale.
Vuelo
Si me atrevo y abro la mirada
puede suceder:
que las golondrinas pintan de gris el cielo anunciando la lluvia.
Soy un hombre cauto,
me pongo bajo la sombra de un árbol de días
y temo que sus largos vuelos de su hoja no me cubran,
las golondrinas sobre vuelan los campos y las localidades,
han estremecido
los árboles
ha derribado
las milpas
los sembradíos
la memoria.
K’an ch’ut
Ti ti ch’ul bik’ital nae
ta stsel ti ch’ul ik’e
nopol xchi’uk ch’ul sik
ta slik ti k’ejimole
k’on, k’on k’uchel slok’em k’ak’al
chaval k’unk’un
likan kerem
likan kerem xchi’uk k’ixnao ti snopbenal avu’une
li tas at ch’ul k’ok’i, ti tas at ch’ul k’ak’ali
xchi’uk k’ejimol
ak’o yijubuk
st’ujumal stenlejtik
ak’o skevta ti vilele
ta sbatel osil.
K’an ch’ut
En esta pequeña casa
en compañía del viento
cerca del frio
despierta el canto
amarillo, amarillo como el alba
dices con armonía
niño despierta
niño despierta y calienta tu memoria
en este fogón, en este sol ardiente
sorbe el canto
y madura
la belleza del campo
que iluminan el vuelo
de todos los tiempos.
Chkai
Ti mutetike
O ti k’anal ch’ut mutetike
chk’ejinik k’alal chlok’tal ti ch’ul k’ak’ale
ta sjunlej k’ak’al
k’alal chmal batel ti k’ak’ale
ta xkai chk’ejinik chuxubajik
xchivlajan xchiretik sk’aslajan
x-ujlajan
chuxubaj
ch-ok’:
Bru bru bru
ts’ib ts’ib ts’ib
pik’ pik’ pik’
ujujuju ujujuju ujujuju
t’uy t’uy t’uy
ch’uy ch’uy ch’uy
urich ti pipi urich ti pipi
stuk tuk stuk tuk stuk tuk
jech jech jech
ch’ijbo stot chijbo stot ch’ijbo stot
chk’ejinik k’alal k’alal chak’ snichimal stso’opik
ti sk’ejimol k’anla ch’ut mutetike xvilajan ta jujun sk’o te’
ta juju lik yanal te
ta juju lik k’uk’um
ti tsajal ch’u te’etike ja’ tsajal k’ejimol
chvililan xchi’uk xjoyete joyete snichimal k’ob
jun xuxubajel ja’ xi’el muyuk sk’oplal
jech k’uchel joretel buch’u oy skuchoj xi’el cha’i
k’alal chkixnaj ti snukilal k’ope tsnuts ti lajelale
xchi’uk amay, arpa xchi’uk miolin xchik’ ti kuxlejale.
Oigo
Los pájaros
Oh los pájaros de amarillos pechos
Los pájaros que oigo cuando amanece el sol
y mientras dura
y cuando el sol se derrama por la tarde
Los escucho cantar silbar
chillar chirriar graznar
trinar
silbar
llorar:
Bru bru bru
ts’ib ts’ib ts’ib
pik’ pik’ pik’
ujujuju ujujuju ujujuju
t’uy t’uy t’uy
ch’uy ch’uy ch’uy
urich ti pipi urich ti pipi
stuk tuk stuk tuk stuk tuk
jech jech jech
ch’ijbo stot chijbo stot ch’ijbo stot
cantan al colocar sus pétalos de plumas en sus nidos
sus trinos de amarillos pechos brincan de una rama a la otra
de una hoja a otra
de una pluma a otra
Los troncos rojos de los árboles son trinos encendidos
saltando y revoloteando en las ramas de los colores
un silbido es un miedo sin palabra
como el ronquido del que detiene su respiración en medio del espanto
en medio de la excitación de las laringes que trituran la muerte
con las flautas, arpas y violines incendiarias de la vida.
Chlik
Chlik ti k’ine
ta sk’ejimolal bats’i mutetik
ta sk’ak’emal ye ti panmute
tsmochan sba ta sk’ejimol ta sob.
Ta skeval sk’uk’umal ts’unin
Chjaxp’uj sts’uj ch’anetel tst’anlajel snukulel jk’ob.
Ta jk’an chiavan
Chkalbe ti ch’anetele
ti k’uk’umetike xchi’uk ti p’ajelma yanal te’etike
ti pan mut k’uchel mach’etel pepenetik
ti sk’ejimole xpujlek ta ch’anetel ku’untik
ta xvay ta yut jchikintik k’uchel ts’unubil
k’uchel me’onal sk’elel
k’uchel k’unil mut
k’uchel jelel k’ak’al.
Va a empezar
La fiesta va a empezar
en el encendido canto de los pájaros más puros
en el pico quemado del tucán
enrosca su canto la mañana.
La pluma brillante de un colibrí
desliza su silencio sobre la rama desnuda de mi piel.
Ahora quiero gritar
contárselo al silencio
a las plumas y hojas que caen
al tucán como mariposas torpes en el tiempo
su canto es un golpe suave que nos calla
y duerme al fondo del oído como semilla
como mirada huérfana
como pájaro sensitivo al aire
como los días que espera el temporal.
La jvachin xchajet chbat ti o’e
yaxtik’an chanav batel ta yut ch’en
k’uchel mutetik xloklun
ta tontik, ta snatil yaleltik,
ti k’ak’ale chjelav ta yeloval jsatik
k’uchel k’uk’um chvachaj xchi’uk ti be yo’e
jech k’uchel ti vayijele chvachaj mutal bolom skuy sba
Soñé que las aguas tranquilas
transparentes viajan hacia las cuevas
como avecillas gorjean
las piedras, las laderas largas,
el tiempo se deja caer sobre los ojos
como plumas sueña con la canción del arroyo
como el animal compañero duerme sueña ser pájaro jaguar.
Me chava’i
ti ch’anetele
ta stuch’be yok’ li mutetike.
Ch’am ava’i
Xch’ani snopel yu’un ti mutetike,
tana to, ta xmixik’ sjamlej osil, ta vits
ti snatikil te’e xkolaj k’uchel svok sk’ejimol mut
chlik’ k’uchel ak’el ta ilel ta sob
ta kajlabinel ti sna’omale.
Puedes oír
el silencio
cortándole la lengua los pájaros.
Puedes oír
callarse la memoria de los pájaros,
pero ahora, en medio de la llanura, el cerro
sus enormes árboles parecen hervores de canto
todo empieza como apariciones al amanecer
a trepar ágilmente los recuerdos.
La jvachin ti cholajtik ti mutetike
ti jvayele ta t’anan sba sbatel osil,
pio, pio, pio, tsutik tal ta bebetik xchi’uk tatamol.
Ti mutetike chk’elvanik k’uchel ololetike
ta sjok’anil ta yeik sk’ejimol tatamol.
Hoy soñé pájaros que forman una barrera
de siglos nahualescas que se desnudan,
pio, pio, pio, regresan en veredas con abuelos.
Los pájaros son niños que nos miran
y en sus labios cuelgan una canción del abuelo.
P’aj
Chyalik ta te’etik ti muteike
jech k’uchel yijil yanal te’ chp’ajik
xchi’uk xvuch’tael ik’ skuchojtal vaechiletik
tsk’atp’ujetik ta sk’ejimol mut
vilan, ts’unubiletik, vilan
jvol sjelaven k’ak’al.
Caída
Lo pájaros descienden de los árboles
como hojas maduras que caen
con el soplo del viento trae sueños
que hacen cantos de pájaros
vuelan, cultivos, vuelan
como grumos del tiempo.
Manuel Bolom
Nace en Jocosic- Huixtán (Chiapas) en 1979. Es investigador, traductor, narrador y poeta maya-tsotsil. Es licenciado en Psicología por la Universidad Maya y maestro en Docencia por el Instituto de Estudios de Posgrado de Chiapas. En 2006 fue director de la Casa de la Cultura de Huixtán. Fue becario del Fondo Nacional para la Cultura y las Artes en el periodo de 2010 a 2011. En el año 2005 obtuvo el Premio de ensayo indígena Pueblos y Palabras; posteriormente, en el año 2008 es condecorado el Premio Estatal de Poesía Indígena Pat O’tan. En el año 2016 recibe el Premio Nezahualcóyotl de Literatura en Lenguas Mexicanas por su poemario Sk’inal xikitin: k’opojel yu’un nupunel. Fiesta de la chicharra: un discurso ceremonial para matrimonio. Parte de su obra está incluida en la antología Ma’yuk sti’ilal xch’inch’unel k’inal. Silencio sin frontera: poemas y cuentos. Es autor de los libros K’anel, funciones y representaciones sociales en Huixtán, Chiapas (2010) y Sueños de pájaro (2015). Actualmente, es coordinador del Departamento de Vinculación a la Comunidad y Servicio Social de la UNICH, donde ejerce la labor de docente. Además, es miembro de la Asociación Filosófica de México A. C.
Ilustraciones
1. Curación del Ch’ulell de Antún Kojtom