Adriana López
K’uxukonme ta awot’an
¡La’, nopts’ejan tel!,
jk’an kaxintesat ta sba aketik
jich ya jsamaltesbat te k’aal yuts’in anujk’ulel
k’alal yakal ta yuk’ilajel amats’ ta tsima
yu’un lajix awot’an ta at’el.
¡Nopts’ejan tel!,
ya kak’bat awich’bey lek yik’ nichimetik
te xpoxteybon xyaxal jkuxinel
ja’to teme kux k’inal yaiy te ach’ulele.
La’me, le’ xtalat ta yanil muk’ul kaxinal
ayawaiy stojol te namal k’ayojetik,
k’uxukmexa awayon-abi
k’uxukme ta awot’an te jbak’etal
k’uxukme ta awot’an te jk’ab
k’uxukme ta awot’an te jsit
maxa awak’ yejch’entesonik,
kananteyawon sok asit
kananteyawon sok awe
kanateyawon sok ak’ab
¡k’uxukonme ta awot’an!.
Ámame
¡Ven, acércate!
quiero tenderte mi sombra sobre la hierba
y apaciguar el calor que hormiguea tu piel
mientras meneas la jícara de tu pozol
después de la jornada.
¡Acércate!,
quiero regalarte el aroma de las flores
que perfuma mi verde esperanza
hasta que se refresque tu ch’ulel.
Sí, condúcete bajo la sombra mi ancha fronda
y escucha las canciones a distancia,
Ámame entonces
ama mi cuerpo
ama mi rama
ama mis frutos
no permitas que alguien me hiera,
cuídame con tus ojos
cuídame con tu boca
cuídame con tus manos
¡ámame!.
Jo’o, ma’ jk’antikix
¡Ch’it!
¡ch’it! ¡ch’it!
bit’il pom ta chik’ pom
ch’itch’onax te yaxal yabenal te’etik
chikan ta sch’ulel sit chij te k’ajk’el,
¡k’ax!
Jek koel te k’abte’
¡puj!
xchik’wan te lajel,
¡ch’iii’! ¡ch’iii’! ¡ch’iii’!
¡meee’! ¡meee’! ¡meee’!
¡iii’ ¡iii’ ¡iiii’!
la sk’atbun ta tan spisil te woklajel.
¡Ma’ jk’antikix k’ajk’el!
¡Ma jk’antikix ch’ail!
¡jo’o, ma’ jk’antikix!
No más
¡Ch’it!
¡ch’it! ¡ch’it!
como incienso en el bracero
truenan verdes hojas de árboles
y en pupilas de venados reflejan el rojo incendio,
¡k’as!
se desgaja la rama
¡puj!
abrasa la muerte,
¡ch’iii’! ¡ch’iii’! ¡ch’iii’!
¡meee’! ¡meee’! ¡meee’!
¡iii’! ¡iii’! ¡iii’!
infierno de cenizas.
¡No más cercos de lumbre!
¡No más humaredas!
¡No, no más!
Sk’op o’tanil
I
Sjalbon jme’ te sk’axel jk’aal
sok nichimetik soknix sk’ayoj baluneb u,
k’alal smaliyon ta sti’il k’aal.
Jt’ul ja’on le’a
te yakal ta ch’iel ta snichimal u.
II
Ta smaljib k’aal
stijik te chiletik
sonil jbak’etal;
speton te ajk’ubal,
xwijk’ jsit,
ya jax te jts’unbal.
Xnijk’on yu’un te sik,
t’anal nichimon;
xchu’unteson jme’
k’alal sjaxbon te xja’aet kelaw
¡Bejk’aj te ko’tan!
III
Slap k’ejluyel ko’tan
te ya st’anantes te ch’ulel;
jich jta ta ilel te skitsumal jbak’etal
ta sit xch’ababet k’inal.
Yujts’iyon te slok’mba k’op
ya x-aan sok te jch’ulel,
wususet ta ilel te k’opetik
ya smakbon ke.
Ka’iy muken k’op
Ta xmuxuk’ lum k’inal,
ta xchumante’ul Yax te’
te ya smak’linbon kutsilal.
Sboltesba te ko’tan
sok sjijban slajelaltak ta sit sna,
stul ta jsit wojt’ snich xch’ababet k’inal
te ya yejch’entes ts’eejetik.
Ayme ya x-ok’ jich bit’il sloxoxil ik’
sok xk’opoj ta ijk’al k’opetik.
Te siknax yejk’ech xjayubteswan.
Ayme ya xch’ab k’alal xway te k’aal,
yelk’anbey skuxlejal te ch’ayel o’tanil,
ya soksba ta ik’,
smak k’ayojetik, yak’ mel o’tan
sok spisil ora ya xcham.
Metáforas del Corazón
I
Mi madre teje mi tiempo
con flores y cantos de nueve lunas,
mientras me espera en el borde del día.
Soy ahí una gota
que va creciendo en los pétalos de la luna.
II
En el ocaso
la orquesta de grillos toca
la música de mi cuerpo;
me abraza la noche,
abro los ojos,
acaricio mi origen.
Tiemblo de frío,
soy una flor desnuda;
mi madre me amamanta
mientras acaricia mi rostro frágil,
¡Mi corazón ha nacido!
III
Se viste mi corazón
de miradas que desnudan el alma;
yo descubro las líneas de mi cuerpo
en el ojo del silencio.
Me besan las metáforas
y platican con mi ch’ulel,
enjambre de palabras
que me cierra la boca.
Escucho un murmullo
en el ombligo de la tierra,
en el tronco de una Ceiba
que alimenta mi esencia.
Mi corazón se cultiva
y cuelga sus muertos en su ventana,
deshoja ante mí una flor de silencios
que hiere las risas.
A veces como rosa en el viento llora
y habla con palabras oscuras.
Sus heladas garras descarnan.
Por momentos calla mientras duerme el día,
le roba la savia a los olvidos,
se enreda en el viento,
encierra cantos, decepciona
y muere todos los días.
Xk’uxul o’tanil
I
Tal te bolil ya slik sitil,
sk’op ajawetik te sk’akal yo’tan:
la sk’an snuk’bon jch’ich’el
k’alalto ta ye jna.
La yak’ ta na’el yajk’ot k’alal k’ax ta sit jna,
och ta skaw ti’ nail.
¿Bin yu’un kich’ojbey yik’al lajel ?
¿Ta bin witsil tal te k’uxulil into
te la sjatsbon jsakil k’u’ sok la yejch’entesbon te yet’al jch’ujt’e ?
Le’aya, kajkonel ta kuxlejal,
ch’aben, stsak ya’tejibal
ma’yuk sk’uxul yo’tan smalbon jch’ich’el,
sok yuts’inbon jkuxlejal.
II
Ta ijk’-ijk’tik ajk’ubal into
nopol xtil ta sjol kakan te ch’abajel,
sts’is pat o’tan te jti’;
jok’ol ta xch’ulel jbankil te lajel.
Spetbey sk’ayoj xoch’ ta amak’ te ik’e,
k’alal te ijk’al Ajawetik
yotsesbonik sk’uxul k’otan,
jich bit’il ajk’ubal te’tikal mutetik
te sk’ajinik yujk’il uts’inwanej,
sok yak’ ta ilel axinal te ya stsuubtes xmal k’aal.
Yuch’ xch’ababet k’inal te xch’aelal pom
k’alal te Ch’uy K’aal snamaltes te jowil wayichinel
sok te pox soknix te ch’ab.
Desolación
I
Vino la malicia que levanta el ojo,
su coraje es un soliloquio de dioses:
deseó chupar mi sangre
desde la boca de mi choza.
Enunció su danza que atravesó la ventana,
penetró las rendijas de la puerta.
¿Por qué huelo a muerte?
¿De qué montaña vino este dolor
que rompió mi túnica y lisió mi vientre?
Ahí está, trotando en mis horas,
callado, sujeta su arma,
violento me desangra
y corrompe mi existencia.
II
En esta noche gris
arden súplicas sobre junto a mis rodillas,
una oración borda mis labios;
la muerte cuelga en el ch’ulel de mi hermano.
Afuera el viento abraza el canto de la lechuza,
mientras lóbregos dioses
cimbran dolor en mi pecho
como aves nocturnas
que cantan ecos de tormentos,
y muestran sombras que arruga la tarde.
El humo del incienso bebe el silencio
mientras el ch’uy k’aal[1] aleja el delirio
con el pox y los rezos.
Sk’ak’al o’tanil
I
La yak’ majtan te ko’tan,
ta yelaw slab
jich amen k’opoj ta atojol.
Ma’yuk xk’uxul yo’tan la smajat.
Stse’en ta yejch’enul ach’ulel,
Smil sba ta ok’el sok ta sk’anel wokol
te xch’eltesbat st’ujbilal anichimal
sok stakintesbat ach’ulel.
Sbultesbon jch’ich’el te sk’ak’al o’tanil,
kujts’iyat sok kak’bat jilel bolilal:
k’ajk’uben te ko’tan,
ya yak’bey xchamelul ach’ulel.
II
Mukenal te lujben yo’tan xMal.
Te takin yo’tan la sk’atbunik
ta snaul miltomba k’opetik
te stakintesbon jbak’etal.
Xch’ababet x-och ta jch’ulel te k’opilal,
snak’ sbaik ta xibajsba k’ayoj,
ta sluchil kaxlan pak’ te smukojon.
Ja’to abi ya yesmajtes te ajk’ubal
labetik te xpaxaj ta jchial
sok sk’uxbonik jbakelal.
Ya sk’atbunon ta ak’al te k’ajk’e,
ya sti’bon jsit
sok sk’ak’al yo’tan ya yawtaon.
Furia
I
Ofrendó mi corazón
delante de su nahual
y conjuró en contra de tu nombre.
Te golpeó sin piedad.
Ríe sobre tu alma lacerada,
preñada de llantos y ruegos
que ensucian tus orquídeas
y secan tu alma.
El coraje hierve mi sangre,
te beso y te engendro veneno:
mi corazón es fuego
que enferma tu alma.
II
Es una tumba el alma fatigada de María.
Hicieron de su corazón marchito
morada de asesinas palabras
que secan mi carne.
Palabras que penetran en silencio el alma,
se ocultan en un canto siniestro,
en una bordada manta que me cubre.
Desde entonces la noche engendra
demonios que viajan en mis venas
y carcomen mis huesos.
Llama que me abrasa,
muerde mis ojos
y con furia me grita.
Jal pak’
Xwilibetnax sok yutsilal te ik’,
slilan te sk’axel k’aal ya yujts’iybon jk’ab
nakalon ta yanil ste’el narax,
ya tojtes k’axel te snaul sk’axel kuxlejalil sok ch’ix buk’ul
jich ya jal k’ayojetik sok te’tikal mutetik
te stojtesbey sjajch’el snaul sk’axel k’aal.
Ya jwok’ lum banti jts’un’ jilel te tsajal ts’unubil
ta cha’oxchol sakil ichil mutetik te sk’ej kuxlejalil,
xch’ij wayichiletik k’alal ya x-awun te chawuketik
xch’ij lok’el nichimetik, te’tikal mutetik, chanetik sok k’aaletik
xch’al te kurus smukbon koel te jnejk’el,
banti jo’on, xlok’on ta yolil.
Tejedora de huipil
Con alas de libertad revolotea el viento,
sacude la hora que me besa la mano
sentada bajo la sombra de un naranjo,
con la lanzadera guío los hilos del tiempo
y tejo cantos y pájaros
Labro tierra para colocar semillas rojas
en hileras de garzas que guardan la vida,
caen truenos y germinan sueños,
nacen flores, aves, serpientes y soles
que adornan la cruz que cae sobre mis hombros,
donde yo, emerjo del centro.
Jujun ts’is
Sok yom kuxul na’jibal
sots’ yil te smochal nopjibal te jme’e
ya swol lok’el kuxlejal te smaliy banti ya xk’ot
yu’un ya xch’al te sakil jalbil pak’.
Te sakskatik sk’ab
staj lok’el te sit na yu’un sk’axel k’aal,
oranax ya set’ ta sbakel ye,
st’uses sok te samamet yalel sti’
yu’un jich yotses ta ts’isnejibal sok sjijpanlanej.
Jich xkaj ta ajk’otajel sok te naetik,
smakulebey jujun sit sna am,
ta jujun ts’is sts’un ch’ulel
jato k’alal sk’atbun sba ta sit naetik te jts’isom
ta syaxal yabenal jalbil spak’.
Punto a punto
Con un manojo de recuerdos vivos
mi madre escudriña la cesta de la memoria,
empuña bollos de vida que el destino espera
para adornar el blanco tejido.
Sus morenas manos,
hallan hebras del transcurrido tiempo,
las escinde al instante con incisivos filos,
baña con tibia savia incolora
para fijarla en la aguja y columpiarla.
Así comienza su danza con los hilos,
surca los ojos de la telaraña,
en cada zurcido labra el alma
hasta tornarse hebra la bordadora
en su huipil de azules hojas.
Adriana López
Es tseltal y originaria de Chalam del Carmen Municipio de Ocosingo, Chiapas. Es antropóloga, docente y traductora. Ha cursado diplomados y seminarios de creación literaria. En 2003 recibió el Premio Estatal de Poesía Indígena Pat O’ tan. Es autora del libro Jalbil K’opetik/Palabras Tejidas (2005) y Naetik/Hilos (2011) forma parte de la colección La Ceibita de la revista Tierra Adentro. Es coautora de Xpulpun Sbek’tal Jch’ul Me’tik/La Luna Ardiente (2009) y de Ma’yuk Sti’ilal xch’inch’unel k’inal/Silencio sin frontera, Antología Literaria (2011) y ¿Buch’u snainoj li vitse?/ ¿Quién habita esta montaña?. Ha obtenido la beca de Jóvenes creadores del FONCA en los periodos 2009-2010, 2012-2013 y 2016-2017. Tradujo a la lengua Maya-Tseltal el poemario de Rosario Castellanos El Rescate del Mundo (2011); en el 2015 obtuvo el Reconocimiento por su destacada trayectoria como escritora y poeta ocosinguense en lenguas maternas, otorgado por el H. Ayuntamiento Constitucional de Ocosingo, Chiapas.
Ilustraciones
1. Primera luna de Juan Chawuk